Nauka » Badania naukowe pracowników IH UJD
Na niniejszej podstronie będziemy prezentować informacje i krótkie streszczenia prac badawczych prowadzonych przez pracowników naszego Instytutu.
dr Grzegorz Żabiński
Traktat szermierczy Johannesa Lecküchnera z 1482 r.
Traktaty szermiercze autorstwa niemieckiego duchownego Johannesa Lecküchnera (znane z rękopisów z lat 1478 i 1482) poświęcone są one sztuce władania kordem, czyli długą, jednosieczną bronią białą o prostej lub lekko wygiętej głowni i zasadniczo nożowej, asymetrycznej rękojeści (w średniowiecznej niemczyźnie oręż ten określano jako langes messer lub po prostu messer). Był to bardzo popularny oręż w późnym średniowieczu, chętnie używany przez przedstawicieli wszystkich stanów.
Johannes Lecküchner pochodził z Norymbergi. W roku 1455 rozpoczął studia w Lipsku, a w dwa lata później wymieniony został jako bakałarz artium. W 1459 r. otrzymał niższe święcenia duchowne w Bambergu, zaś w 1478 r. immatrykulował się na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 15 marca 1480 r. sprawował urząd proboszcza w Herzogenaurach koło Monachium, gdzie zmarł 31 grudnia 1482 r.
Zachowały się dwa rękopisy Johannesa Lecküchnera z zapisem nauczania walki kordem. Pierwszy z nich, nieilustrowany z 1478 r., przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Heidelbergu, jest papierowym kodeksem liczącym IV + 120 kart. Drugi rękopis (z 1482 r.) przechowywany jest w Bawarskiej Bibliotece Państwowej w Monachium. Liczy on 217 kart i jest bogato zdobiony kolorowymi ilustracjami, przedstawiającymi poszczególne techniki. Zestawienie tekstów obu rękopisów Lecküchnera wykazało, iż w większości przypadków rękopis z 1482 r. powtarza tekst swego poprzednika z 1478 r., acz w niektórych przypadkach Lecküchner zdecydował się na dalej idącą modyfikację swych wcześniejszych założeń. Podstawowym źródłem Lecküchnera była niewątpliwie tradycja sztuk szermierczych skodyfikowana w II połowie XIV w. przez mistrza Johannesa Liechtenauera. Niewykluczone, iż znaczą rolę odegrał tu bazujący na nauczaniu Liechtenauera rękopis mistrza Lwa Juda (po 1452 r.)
Dzieło Lecküchnera wywarło znaczący wpływ na dalszy rozwój nauczania sztuk walki. Nauki Lecküchnera w wybiórczy sposób wykorzystał w swym traktacie z 1491 r. Hans von Speyer. W podobnie selektywny lub zmieniony sposób techniki Lecküchnera pojawiły się w dziele Petera Falknera (koniec XV w.) oraz w kompendium sztuk walk autorstwa Albrechta Dürera (1512 r.). Wśród innych dzieł traktujących o walce kordem lub tasakiem wymienić można anonimowy traktat datowany na ok. 1500 r., traktaty Paulusa Kala (ok. 1459-1497 oraz późniejsze kopie), Gregora Erharda z Augsburga (1533) oraz Jörga Wilhalma (1556 r.), a także rękopisy Paulusa Hectora Maira (po 1542 r.-1553 r.).
Tekst traktatu, wraz z ilustracjami i tłumaczeniem na język angielski, autorstwa Grzegorza Żabińskiego, Russa A. Mitchella i Falko Fritza, dostępny jest jako plik pdf na stronie Hammaborg Historischer Schwertkampf:
dr Grzegorz Żabiński
Działo z Kurzętnika
Działo z Kurzętnika jest najstarszym zabytkiem artylerii zachowanym obecnie w zbiorach polskich. W latach 2010-2011 stało się ono przedmiotem badań zespołu w składzie: mgr inż. Janusz Stępiński (Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie), dr Grzegorz Żabiński (Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie) i dr Piotr Strzyż (Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami).
Działo z Kurzętnika - widok poglądowy.
Zabytek ten odnaleziony został w 1941 r. podczas badań archeologicznych na zamku w Kurzętniku w Prusach Zachodnich. Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum w Kwidzynie, Oddział Muzeum Zamkowego w Malborku (nr inw. MZM/MK/M/46) i eksponowany jest na wystawie stałej „Broń i barwa w czasach krzyżackich) na Zamku Średnim w Malborku.
Zamek kurzętnicki, będący własnością kapituły chełmińskiej, znalazł się na krótko w rękach polskich po bitwie grunwaldzkiej w 1410 r. Rychło odzyskany przez Zakon, został ponownie przejściowo opanowany przez wojska polskie w 1414 r. Zajęty w 1454 r. przez wojska Związku Pruskiego, został odzyskany przez Zakon w październiku tego roku, po czym uległ zniszczeniu i nie został odbudowany ponownie. W związku z tym trudno jest dokładnie wskazać na czas zdeponowania działa w warstwie archeologicznej, jednakże na podstawie cech formalnych i stylistycznych datować je można na początek XV wieku.
Działo składa się z dwóch wyraźnie wyodrębniających się części, z wyraźnie węższą komorą prochową. Rozwiązanie takie zapewniało właściwą kondensację ładunku miotającego i ułatwiało koncentrację energii wybuchu na środku kuli. W punkcie przejścia między obiema częściami działa zachował się uchwyt (pierwotnie zaopatrzony w dodatkowy pierścień) służący do podnoszenia działa. U wylotu lufy znajduje się płaskorzeźba przedstawiajaca Madonnę na Tronie z Dzieciątkiem - patronkę Zakonu Niemieckiego, co pozwala na łączenie tego zabytku z Państwem Zakonnym. Na dnie lufy po zewnętrznej stronie znajduje się niewielka grudka metalu, będąca pozostałością po procesie odlewania działa.
Działo z Kurzętnika - płaskorzeźba Tronującej Madonny z Dzieciątkiem u wylotu lufy.
Dane metryczne zabytku przedstawiają się następująco: masa całkowita - 42 kg 280 g; długość całkowita - 507 mm; kaliber - 135 mm; średnica wewnętrzna komory prochowej ok. 40 mm. Masa granitowego pocisku wynosić mogła od 2.5 do 3.5 kg, zaś masa ładunku prochowego ok. 0.2 kg.
Działo to, zaliczające się do kategorii tzw. steynbuchsen (puszek na kule kamienne), określane było często w literaturze mianem bombardy. Pojęcie to w średniowieczu stosowane było bardzo szeroko i mogło być odnoszone zarówno do ciężkich dział oblężniczych, jak i do artylerii mniejszego kalibru. Wydaje się, iż z dużym prawdopodobieństwem można zaklasyfikować działo kurzętnickie jako hufnicę, czyli lekkie działo polowe, przeznaczone do wspierania wojsk na polu bitwy (niewykluczone, że podobnych dział użyły wojska Zakonu w bitwie grunwaldzkiej). Trudno jest jednoznacznie powiedzieć, na jakim rodzaju łoża osadzone było to działo - mogło być to zarówno nieruchome łoże, będące rodzajem kozła, jak i ruchome, zaopatrzone w koła.
Działo z Kurzętnika - przerys z przedwojennego rysunku inwentaryzacyjnego.
Działo z Kurzętnika - zdjęcie inwentaryzacyjne sprzed 1945 r., widoczny pierścień na uchwycie.
Koszt produkcji kurzętnickiego działa można oszacować na ok. 4 grzywny, zaś koszt jednego wystrzału przedstawiał się następująco:
- kula kamienna (o masie 2.6 kg) - ok. 30 denarów
- ładunek prochowy - ok. 26 denarów
- drewniany czop, służący do uszczelniania ładunku w lufie - ok. 4 denarów
Dla porównania, dzienna płaca robotnika na początku XV w. w Państwie Zakonnym wynosiła ok. 20-40 denarów (1 grzywna w Państwie Zakonnym dzieliła się na 720 denarów).
Z lewej: Działo z Kurzętnika - widok od frontu, widoczny wąski otwór komory prochowej.
Z prawej: Działo z Kurzętnika - widok od tyłu, próbka do badań technologicznych została pobrana z widocznej na dnie bryłki metalu.
Niełatwo jest jednoznacznie wskazać miejsce produkcji kurzętnickiego działa. Największym ośrodkiem produkcji broni palnej w Państwie Zakonnym był w tym okresie zamek w Malborku (i najprawdopodobniej tam odlano wspomniane działo), acz informacje o produkcji dział i broni ręcznej znane są też dla Gdańska, a oręż taki na mniejszą skalę mógł być też wyrabiany w innych miastach, np. w Elblągu.
Kule kamienne z terenu Państwa Zakonnego: 1-3 - Chojnice, Rynek, XV w.; 4 - Szestno, zamek, XV w.; 5-6 - Człuchów, zamek, XV w.
W dotychczasowej literaturze działo kurzętnickie określano jako wykonane z brązu (stop miedzi Cu oraz cyny Sn) lub spiżu (stop miedzi Cu, cyny Sn i cynku Zn). Z drugiej strony, zachowane źródła zakonne, obok dział żelaznych (yserynne buchsen - wykonywane ze sztab żelaznych, łączonych obręczami) czy brązowych lub spiżowych (erynne buchsen), wymieniają także puszki miedziane (kopperyne buchsen). Przeprowadzone badania technologiczne (próbkę pobrano z bryłki metalu z dna działa) wykazały, iż zabytek wykonano z miedzi z zanieszczyczeniami antymonu Sb i ołowiu Pb. Antymon mógł utwardzać materiał, a ołów stosowano czasem przy odlewaniu dział celem poprawy topliwości materiału, acz w większych ilościach ten drugi pierwiastek wpływał niekorzystnie na wytrzymałość lufy.
Pełne wyniki opracowania działa z Kurzętnika ukazały się w czasopiśmie Acta Militaria Mediaevalia, t. 9 (2013).
Wyniki analizy EDS próbki pobranej z działa z Kurzętnika, widoczne piki od miedzi Cu oraz antymonu Sb.
